آجر مهمترین رکن در ساخت بناها دوران سلجوقی
کاربرد آجر سفال به عنوان یکی از مصالح رایج در ساختوساز بناهای اسلامی اهمیت بسیاری دارد و بهرهبرداری از امکانات آن بهعنوان عنصری متناسب با شرایط اقلیمی و مقاوم در برابر تغییرات جوی، جایگاه شاخصی را در معماری اسلامی به وجود آورده است.
معماری اسلامی
از جنبه های مهم کاربرد این عنصر در معماری اسلامی ایران، نقش ساختاری و تزیینی آن در ابنیهها است. سلجوقیان با شناخت توانمندیهای این عنصر، استفاده ساختاری و تزیینی بسیار تکاملیافتهای از آن به وجود آوردند و درنتیجه آثار ماندگاری از «جادوی آجر ایرانی» را در ساخت و تزیین بخشهای مختلف معماری بر جای گذاشتند.
ویژگی بارز معماری دوران سلجوقیان
ساخت و ساز و نماسازی با آجر مراحل آغازین رشد خود را در دوره های قبل یعنی سامانیان، غزنویان و آل بویه گذراند و در دورهی سلجوقیان به اوج اعتلا و تکوین خود رسید، آجرکاری عرصه نقشها و طرحهای گوناگون را میتوان از ویژگیهای عمدهی معماری دوران سلجوقی دانست تا جایی که از این دوران تحت عنوان دوران تکاملی آجرکاری یادکردهاند.هیچ دوره دیگری تجربه خلاقانه و منحصربهفرد آجرکاری سلجوقی تکرار نشد.
این ماده در این دوره بهعنوان عنصری بیجانشین و کاملاً درست انتخابشده، بهکاررفته و ازلحاظ کاربردی نیز کلیه نیروهای مختلف فشاری و کششی توسط آجر سفال بهصورت حسابشده و دقیق به سایر اجزاء بنا منتقلشده است.
آجرکاری این دوره نمونههایی شاخص از جنبههای کاربردی و تزیینی این عنصر را نمایش میدهد.
این دو جنبه در ساخت بناهای این دوره ماهیتی جدا از یکدیگر ندارند و مکمل یکدیگر میشوند. کاربرد وسیع تزیینات آجرکاری، این عنصر را با تمامی عناصر تشکیلدهنده معماری در تناسبی همسو و هماهنگ با ساختار معماری قرار داده و معماری سلجوقی را از کاربرد هر نوع مصالح دیگر بینیاز ساخته است.
گسترش بیش از پیش آجرکاری در دوران سلجوقی
میل فزاینده هنرمندان سلجوقی به آفرینش و ابداع بر پایه تقویت نشر و گسترش نقوش آجرکاریها، سه اصل مهم تکرار، دوران و انتقال شکلگرفته است و منجر به خلقی انواع براقت های آجر سفال در مجموعهای بسیار گسترده از طرح و نقشهای بدیع شده که بیش از هر چیزی نشاندهنده مهارت و ذوق هنرمندانه و تسلط درروش هنرمند است.
انواع شیوههای تزیینی در عین ایجاد فضای بصری دلنشین از تزیینات آجری، بر اساس محاسبات ریاضی گونه انجامگرفتهاند تا کاهشدهنده و تقسیمکننده جهت کشش و فشار نیروهای واردشده از داخل و خارج به بنا باشد. همچنین نوع تزیینات خاص بهکاررفته درمجموع، استحکام و انسجام ارگانیکی را به بناها بخشیده است.
اهمیت آجر در تاریخ معماری
اهمیت دیگر این ماده در درک فضا و محیط آجرکاری با مواد و مصالح دیگر جلوههای بینظیری را به وجود آورده و امکان انطباقپذیری را و قابلیتهای تصویری گستردهی آن با دیگر روشهای تزیینی، پوشش معماری را نشان میدهد، همراهی و ترکیب این ماده دربند کشیهای گچبری در فاصله بین آجر سفال، جلوههای خاصی از همسویی این دو ماده را به نمایش گذاشته و با تزیینات گچبریهای داخلی بناها ارتباطی هماهنگ و متعادل بافته است.
آجر سفال های رنگی
قابلیت دیگر، همراهی رنگ در تزیینات آجرکاریهاست در دوره سلجوقی آجر سفال های رنگی لعابی برای نقش اندازی نماها بسیار مورداستفاده قرار میگرفت که جلوه چشمنوازی از تزیینات آجرکاری بو آجر سفال های العابی را در پوشش بناها به وجود آورده است.
مفاهیم تزیینات هندسی آجرکاری
از وجوه مهم هنر اسلامی تکرار نقوش در سراسر فضای تزیینات بناها است، تکرار نقوش هندسی با ریتم و ضرباهنگ موزون، بدون تأکید بر بخش خاصی گسترش مییابد و تأثیر آن واحد را قوت و استحکام میبخشد، عناصر تکرارشونده، فرمهایی با شکل یکسان و همانندند که با تکرار یک یا دو فرم واحد در الگویی خاص به وحدت طرح کمک میکنند.
طراحی فرم های متنوع در ایجاد اشکال هندسی
هر یک از این واحدهای هندسی از هر طرف به دیگر واحدهای مشخص میپیوندد تا طرح کلی را به وجود آورد. سادگی واحدهای اولیه با عناصر اولیه تکرارشونده در تزیینات بهصورت کاملاً آگاهانه توسط هنرمند طراحی و اجرا میشود و دلیل آن این است که فرمهای بیشازحد پیچیده، اغلب بهصورت فرمهای مستقل جلبتوجه میکنند و وحدت طرح را از بین میبرند.
در نظر گرفتن پیک ریتم هماهنگ تکرارشونده موزون در نقوش هندسی و توجه به جنبه نمادین و به وجه تعالیبخش آن از مبانی اندیشه و تفکر قدسی هنرمند سرچشمه گرفته است.
سلوک و عرفان در معماری سلجوقی
ریتم و تکرار در هنر اسلامی از وجوهی است که بیانگر ذکر و سلوک عارفانه است. در آیه ۸۰ سوره المزمل «و اذکر اسم ربک و تبتلی الیه تبتیلا» کلمه ذکر اساساً برای تکرار کلمه با دعایی مشخص بر زبان و قلب به کار میرود. در این زمینه پیامبر اکرم میفرمایند: برای صیقل دادن هر چیزی و زدودن زنگار از آن وسیلهای هست و آنچه قلب را صیقل میدهد، خواندن الله است و هیچ عملی آنسان که این خواندن، کیفر خدا را دور میسازد، نخواهد بود
ذکر نام خدا در تکرار هندسی تزیینات دارای وجوهی است که پیوسته مفاهیمی از یادآوری، عمقبخشی، و گذر از کثرت به وحدت را به یاد میآورد. درعینحال تکرار، فعلیت یافتن حضور حقیقت به زبان نمادین است و مظاهر و همه پدیدههای عالم بهصورت اجرایی تکرارشونده، آیت و تجلی بر حق هستند.
