آجر واژه‌ای است بابلی به معنی فرمان یا منشور. دستورها و قانون و فرمان‌ها را روی خشت می‌نوشتند که تاکنون ده‌ها هزار از آن‌ها را پیداکردن‌اند، به این خشت نوشته‌ها به زبان بابلی آجر می‌گفتند.
تعریف کلی آجر
آجر سنگی است ساختگی و دگرگون که از پختن خشت به دست می‌آید. خشت را از ساختن گل و نمناک کردن خاک و شکل دادن به آن تهیه می‌کنند. خاک، از جسم جامد و آب‌وهوا ساخته‌شده است.
خاک مخلوطی است از خاک رس و ماسه و سنگ‌آهک و کمی اکسید آهن و کمی رستنی‌ها و غیره.
خاک رس
هیدرسلیکات آلومینیوم است که از پوسیدن فلس پات‌ها و می‌کاهد پیداشده است. خاک رس به شکل پولک است که کلفتی آن به یک هزار و درازی آن‌ها به ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزارم میکرون می‌رسد. مانند خاک رس بر روی پولک خاک رس به دلیل خاصیت کشش موکولی، به میزان ۶ تا ۸ میلیونیم میلی‌متر آب می‌چسبد. به همین خاطر است که خاک رس پس از مکیدن آب، ورم‌کرده و به هنگام خشک شدن ترک می‌خورد. گل رس در خشت، دانه‌های ماسه را به همدیگر می‌چسباند (مانند دوغاب سیمان در بطن). اگر خاک رس در خاک آجر سفال، زیاد باشد هنگام خشک شدن در خشت ترک‌های مویی پیدا می‌شود و هرگاه خیر خشت شل باشد، خشت تاب برمی‌دارد. اگر خاک رس در خاک آجر سفال کم باشد، گل رس چسبنده در خشت کم می‌شود، دانه‌های ماسه به همدیگر نمی‌چسبند و آب آجر کم می‌شود.
ماسه
سیلیس است که از خرد شدن دانه‌های کوارتز پیداشده، ماسه، استخوان‌بندی خشت است (مانند دانه‌های سنگ در بتن) زیادی ماسه در خشت آجر سفال آن را زبر و کم تاب می‌کند.
سنگ آهک
کربنات کلسیمم است اگر در خشت به شکل دانه‌درشت بماند پس از پختن خشت، دانه سنگ‌آهک هم می‌پزد و آهک زنده می‌شود و هنگام مصرف ، آجر آب ملات را می‌مکد. به همین علت حجمش از
15/1 تا ۵/۳ برابر افزایش‌یافته و نتیجتاً “آجر را می‌ترکاند (آجر آلوک می‌کند).
اگر سنگ‌آهک در خشت کم و به شکل گرد باشد و در کوره آجرپزی می‌پزد و رنگ آجر را سفید می‌کند. اما اگر زیاد باشد در گرمای بخت کوره، خشت خمیری نمی‌شود و تاب برداشته و یا جوش می‌شود . از این‌رو گرد سنگ‌آهک در خاک آجر نباید از ۳۰% وزن خاک آن بیشتر شود .
اکسید آهن
به آجر رنگ می‌دهد، اگر اکسید آهن باشد، رنگ آجرهای نیم پخته را کبود می‌کند و هرگاه آجر سفال در شعله پخته شود، اکسید آهن شده، آجر را قرمزرنگ می‌کند.
رستنی‌ها
اگر در خشت بمانند، در کوره می‌سوزند و جایشان خالی می‌ماند و آجر پوک می‌شود.
خشت زدن
سه جور خشت می‌زنند، در قالب‌های دستی و ماشین با گل، و همچنین در ماشین با خاک نمناک
خشت‌زنی یا خشت‌مالی با گل
در قالب‌های دستی برای ساختن گل، در خاک آجر سفال ، آخوره درست می‌کنند و در آن آب می‌ریزند. خاک دیواره‌های آخوره را کم‌کم به درون آخوره می‌ریزند تا پر شود، چند روز آن را می‌گذارند تا گل خودش را بی اندازد و همه دانه‌های خاک‌آب اندود شود.
پس‌زدن، خاک‌آب مکیده و گل شده را ورز می‌دهند تا گل عمل آید. روی زمین صاف و تمیز قالب چوبی خشت را می‌گذارند و درون آن را با گل پر می‌کنند و کمی می‌فشارند، روی آن را با کف دست می‌مالند تا تخت شود.
سپس قالب را برمی‌دارند و کنار خشت مالیده شده می‌گذارند و این کار را ادامه می‌دهند و برای آنکه خشت‌مالی آسان شود، خشت‌مال چه در ساختن گل و چه در شستن قالب، زیاد آب مصرف می‌کند. با این کار آب خشت زیاد می‌شود و آجری که از آن خشت پخته شود پوک می‌گردد.
پس از نخستین جنگ جهانی، پختن آجر در کوره‌های حلقه‌ای در ایران هم رواج یافت. در خشت زدن هم دگرگونی پیدا شد، یعنی گل سفت را در قالب می‌فشردند و با آن “آجر سفال فشاری “پختند که جنس آن از آجرهای پیش بهتر بود.
نخستین‌بار در ایران، ” حاج محمدحسن امین الم ضرب اصفهانی” در سده پیش، یک کارخانه آجرپزی به تهران آورد و آجر ماشینی ساخت که پس از او از کار افتاد و ماشین‌هایش تا بعد از جنگ جهانی دوم در جنوب تهران در جایی که امروزه پارک ساخته‌شده بجا مانده بود.
در خشت‌زنی ماشینی، خاک را گرد می‌کنند. ۲۰ تا ۲۵% آب می‌زنند و آن را در ماشین ورز می‌دهند، گل ورز دیده را با فشار از لوله فولادی بیرون می‌رانند تا به شکل فتیله گلی درآید. آنگاه باسیم می‌برند و خشت بریده را برای خشک شدن به خشت خشک‌کنی می‌برند.
امروزه به خاک نمناک زیر فشار شکل می‌دهند. خاک آجر سفال را نرم کرده و به آن هفت‌ها هشت درصد وزنش آب می‌زنند تا نمناک شود، خاک نمناک را زیر فشار (۲ N / MMM 12) به شکل خشت درهم‌فشرده درمی‌آورند.
برتری خشتی که با خاک نمناک، زده‌شده و نسبت به خشتی که با گل زده‌شده است و آن است که آب گل خشت تا ۲۵% وزن خاک و آب نمناک خشت ۷ یا ۸درصد وزن آن است. پس خشتی که با خاک نمناک، زده‌شده باشد کمتر آب دارد. ازاین‌رو خلاش بیشتر است و تاب فشارش کمتر. کارشناسان معتقدند که آجر سفال فشرده برای فرش کردن کف و آجر سفال گلی برای ساختمان مناسب است.
آجرپزی
آجرپزی یعنی گرفتن آب شیمیایی خاک رس به یاری گرما و تبدیل آن به سیلیکات آلومینیم. پس از آماده شدن خشت، آن را در کوره‌های تنورهای، حلقه‌ای و تونلی می‌پزند.
کوره تنورهای
دیرین‌ترین کوره آجرپزی در ایران است که آجرپزی در آن دو عیب دارد، یکی آنکه پس از پختن خشت، سر کوره را باز می‌کنند تا آجر سفال سرد شود و از این راه گرمای زیادی به هدر می‌رود. دیگر آنکه جنس آجری که در کوره‌های تنورهای پخته شود یک‌جور نیست و بستگی به نزدیکی یا دوری آن از تون کوره دارد. آجرهایی که در کوره‌های تنوری پخته شوند از پائین به بالا شکل جوش ، آجر جوش ، آجر بهی ، آجر سفید ، آجر ابلق و آجر قرمز درمی‌آیند . پس در کوره‌های تنورهای نمی‌شود آجر سفال یک جنس پخت و باید کوره تنورهای اصلاح شود .
کوره حلقه‌ای
پس از نخستین جنگ جهانی در ایران ساخته شد. دالانی است بی‌سروته که در آن خشت می‌چینند و از طاق کوره به آن سوخت می‌رسانند و آتش را به جلو می‌برند. در این کوره آجر سفال یک جنس پخته می‌شود و گرما هم هدر نمی‌رود، زیرا گرمای آجرهای داغ به مصرف کردن هوایی که به کوره دمیده می‌شود می‌رسد و گرمای گاز کوره، خشت‌ها را داغ‌کرده و نیم‌پز می‌کنند.
کوره تونلی
تونلی است که کانون آتش در بدنه درونی آنجا دارد.
حاصل سخن:
روستاها خواه کوچک و خواه بزرگ نیاز به خانه‌دارند، برای ساختن خانه باید مصالح ساختمان به‌ویژه آجر سفال تهیه کنند، در روستاهای بزرگ باید کارخانه آجرپزی بسازند و در روستاهای کوچک روش خشت زدن و پختن خشت در – کوره‌های تنورهای باستانی، اصلاح گردد. برای این کار روستاییان باید از خشت زدن و آجر پختن آگاهی داشته باشند.
