آجر سفالی اصلی ترین مصالح به کار رفته در گنبد تاج الملک
گنبد تاج الملک (خاگی) مسجد جامع اصفهان، یادگار کامل و بینقص تحول معماری اسلامی ایران در تبدیل مساجد شبستانی به چهار ایوانی در دوره سلجوقی و موزه بکر و دستنخورده تزیینات معماری در این دوره است.
این گنبد که در شمال صحن مسجد جامع اصفهان واقع شده در اواخر قرن پنجم ه. ق به دستور ابوالغنایم تاج الملک خسرو فیروز شیرازی وزیر ملکشاه سلجوقی ساخته شد.
آجر سفالی به عنوان مصالح اصلی این گنبد عهدهدار در نقش ساختاری و تزیینی نه جدا از یکدیگر بلکه مکمل است چنانکه در وجه ساختاری، گنبدی سیگساز و مستحکم را ساخته است که نمایشگر ریاضیات دقیق و رعایت دقیقی اصول مهندسی معماری در ساخت گنبد میباشد.
شیوه های تزئینی آجر سفالی
در وجه تزیینی شامل انواع شیوههای متنوع و رگ چینی آجر سفالی در طرحهای بدیع و تازه میباشد. این آجرکاریها که اغلب با تزیینات بندکشی گچی در لابهلای آجرها زینت یافته است نشاندهنده مهارت و ذوق هنرمندانه معمار سلجوقی در ساخت این بنای زیباست آجر سفالی به عنوان یکی از مصالح رایج و شناخته شده مسماری، نقش عمدهای را در ساختوساز بناهای دوره اسلامی در ایران برعهده دارد. اما یکی از جنبههای مهم و قابلتوجه کاربرد این عنصر در معماری اسلامی ایران، تلفیق نقش ساختاری و تزیینی این عنصر در بناهاست.
آجر و سازه بصری تاریخی
آجر به عنوان سازهای با قابلیتهای بصری فراوان از نظر شکل رنگ، اندازه و فرم، در دورههای طولانی از تاریخ معماری اسلامی ایران، بناهایی مستحکم و ماندگار را به وجود آورده است شایانذکر اینکه این قابلیتها با وجود تمام عوامل مخرب و آسیب رسانده، در طول صدها سال پابرجا باقیمانده افزون بر آن، آجر سفال و آجرکاری تزیینات بدیع و فراوانی را در بناها به یادگار گذارده است که پیش از هر چیز نشاندهنده شناخت معمار ایرانی از این عنصر و استفاده متناسب و به جا از استعداد و توانایی آن در زمینه ساختوساز و تزیینات میباشد.
آجر چه به تنهایی و چه در ترکیب با عناصر دیگر مانند گچ به نمایش این قابلیتها و تواناییها میپردازد.
تزیینات آجرکاری در معماری دورههای تاریخی نظیر آلبویه، سامانیان، غزنویان و سرانجام سلجوقیان مبین این ادعا است.
دوران سلجوقیان و تکامل هنر معماری با آجر سفال
سلجوقیان به علت شناخت توانمندیهای این عنصر، استفاده ساختاری و تزیینی بسیار تکاملیافتهای از آن کردند، بنابراین با ایجاد تحول ساختاری در مسجد جامع اصفهان و تبدیل آن به مسجد چهار ایوانی، سند ماندگاری از جادوی آجر سفالی ایرانی را در ساخت و تزیین بخشهای مختلف این مسجد، از خود به یادگار گذاردند.
در این مقاله با تأکید بر تزیینات آجرکاری در گنبد تاج الملک گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان، گذری کوتاه بر تاریخچه شکلگیری این مسجد در دوره سلجوقیان خواهیم داشت تا با یکی از تحولات عمده معماری ایران تبدیل مساجد شبستانی به چهار ایوانی، آشنا شویم. سپس با ویژگیهای خاص ساختاری و تزیینی گنبد تاج الملک به عنوان گل سرسبد مجموعه تزیینات آجرکاری سلجوقی آشنا خواهیم شد و در ضمن دستهبندی و تفکیک این تزیینات به معرفی و بیان ویژگیهای این تزیینات خواهیم پرداخت.
زیبا ترین اثر در میان گنبد های تاریخ اسلام
گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی (ماگی)، مسجد جامع اصفهان یکی از خوش فرمترین و زیباترین گنبدهای آجر سفالی تاریخ معماری اسلامی ایران است که در سال ۶۸۱ ه. ق. در زمان ملکشاه سلجوقی و به دستور وزیر وی تاج الملک ابوالغنایم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی، ساخته شده است.
این گنبد ویژگیهای منحصربهفردی دارد که آن را از گنبدهای دیگر همعصر خود متمایز میکند، از آن جمله ساخت این گنبد، سرآغاز روند تبدیل مسجد شبستانی به چهار ایوانی است.
این امر که با تغییر عمده در کالبد مسجد جامع اصفهان در دوره سلجوقی و بین سالهای ۴۴۳ – ۶۴ ه. ق صورت گرفت، زیر بنای ساختاری مسجد را به عنوان یادگار خلافت عباسیان، در همریخت، این کار و حتی طبق قولهای بسیار در منابع معتبر مسجدی ساده با صحنی روباز بوده است، در سال ۹۲۹ ه. ق به امر المعتصم عباسی، پس از تخریب مسجد اولیه، مسجد جدیدی با مساحت بزرگتر و به سبک مساجد شبستانی ستوندار ساخته شد.
ساختار این مسجد دستنخورده باقی ماند تا زمانی که در سده سوم سقفهای چوبی آن را از بین برد، ساختار آن دست نخورده باقی ماند.
مقارن با فرمانروایی آل بویه، یعنی در اواسط سده چهارم، ه . ق اجزایی به بنای کهن اضافه و فضای ستوندار آن از سمت مشرق توسعه داده شد. این تحولات آهسته و پیوسته نا نیمه قرن پنجم و استقرار کامل این سلسله ادامه داشت.