وجود هنر در آجرچینی در دوران سلجوقیان
با وجود استفاده بجا و اصولی سلجوقیان از آجر سفالی در فرم‌های تزیینی و استفاده دلنشین از رگ چینی آجرها و ایجاد زیباترین نقوش با آن، و دید هنرمند آن روز در مورد کاربرد آجر، کاملاً تزییناتی نبود و آن را تعاملی از معماری ساختمان می‌دانست، در بناهای سلجوقی آجر سفال به عنوان عنصری بی‌جانشین و کاملاً انتخاب شده به کار می‌رفت و کلیه نیروهای مختلف فشاری و کششی، توسط آجر به صورت‌حساب شده و دقیق منتقل شده از تمام قابلیت‌های آن برای ساخت‌وساز بنایی محکم و بی‌عیب سود برده شده است.
دانش آجرچینی دوران سلجوقیان
دانش معماران این قوم در رگ چینی آجرها و استفاده از انواع خاص قرارگرفتن آنها در کنار و زیر و روی یکدیگر، در تکامل ایستایی و ثبات فیزیکی بنا، شاید یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های گنبد تاج الملک باشد که نهایت دقت و دید علمی معماری این بنا را در استفاده از اندازه‌ها و طرح‌های مختلف آجر سفالی در انواع شیوه‌های کاربردی، جهت استحکام و ثبات بنامی رساند.
ابعاد آجر های دوران سلجوقیان
آجرهای دوره سلجوقی از نظر اندازه از آجرهای ساختمانی معمول ما بزرگ‌تر و حجیم‌تر بودند.
با آنکه اندازه‌های رایج اجر سفال در دوره سلجوقی ۲۵cm * ۲۵cm x 15 cm تخمین زده شده است، اما در مسجد جامع به عنوان موزه تاریخ معماری سلجوقی به آجرهایی با اندازه بزرگ‌تر ستون‌های شبستان شمالی و جنوب شرقی با در برخی منابع با اندازه‌های کوچک‌تر از آن برخورد شده است. آجرهای ۱۷m * ۲۹ این دوره با وجود وزن زیاد، شکل‌های متفاوتی نظیر قالبی تراشیده خوابیده، کله، راسته، گوز با گود برای نقشه‌ای مختلف و متناسب با فضاهای مختلف داشت.
تنوع شکل، ابعاد، طرح آجر سفالی بناهای دوران سلجوقیان
این اشکال مختلف در بناهای این دوره با چنان تنوع چشمگیری در اندازه، رنگ و نقش و در رج‌های تربیتی کار یکدیگر قرار می‌گرفت که معمار سلجوقی را از کاربرد هر نوع مصالح دیگر بی‌نیاز می‌کرد.
گنبد خاکی سند معتبر تلفیق جنبه‌های کاربردی و تزیینی در آجر کاری دوره سلجوقی است.
این دو جنبه عمده در ساخت این با ماهیتی جدا از یکدیگر نداشته و مکمل یکدیگرند. انواع شیوه‌های تزیینی نیز در عین ایجاد فضای بصری دلنشین از تزیینات آجری، بر اساس محاسبات ریاضی گونه انجام‌گرفته‌اند تا
کاهش‌دهنده و تقسیم‌کننده جهت کشش و فشار نیروهای وارد شده از داخل و خارج باشد، استحکامی که نوع تزیینات خاص به‌کاررفته در این بنا به حل اجرا و انجام آن بخشیده است، در مجموع اسکلت محکم و استحکام ارگانیکی را به کل مجموعه حاکم کرده است.
ذوق هنری و هنر دوستی معماران زمان سلجوقیان
شاید یکی از زیباترین جلوه‌های تزیینی این بنا، جلوه‌های بصری آن و تأثیر وجود مصالح آجر سفالی در پدیدآوردن این جلوه‌ها باشد.
سازنده این بنا گویی علاوه بر معماری، از نقاشی، موسیقی و گرافیک نیز بی‌اطلاع نبوده است، زیرا امروزه یافته‌های ما در این گنبد، مباحثی را در ذهن می‌پروراند که از عمر آنها در تاریخ هنر بیش از یک یا چند صدسال نمی‌گذرد. حضور عناصر بصری چون خط، سطح، حجم، رنگ و نقش در این بنا به حدی قوی و تأثیرگذار است که هماهنگی لطیف و دلنشین آن، بی‌توجه به ملیت، زبان و قوم، بر جان هر بیننده‌ای می‌نشیند.
شرحی مختصر از گنبد خاکی اصفهان
رنگ دلنشین آجرهای این بنا و نوع تزیینات به‌کاررفته در نور ساعات مختلف روز، جلوه‌های بصری بسیار عمیق و متفاوتی را می‌آفریند که تنها و تنها در گنبد، خانگی مسجد جامع اصفهان قابل رویت است.
فرم اصلی بنا
گنبد خاکی به خاطر شکل تخم‌مرغ گونه گنبد است. بنای چهار گوشی در قاعده است که از دو ضلع جنوبی و شرقی بساز و از اضلاع غربی و شمالی بسته است و در ضلع جنوبی و شرقی ورودیه آن می‌باشند.
مسجد بدون محراب
این بنا فاقد هر نوع محراب با محراب نماست و به همین دلیل نظریه برخی باستان‌شناسان که از انتساب این بنا به مقبره، معماییان، آب‌نما، به کتابخانه را مطرح کرده‌اند به‌راحتی قابل‌قبول نیست.
کاربرد گنبد خاکی
با وجود دو وجه باز در این بنا صرف هزینه و وقت برای چنین مصارفی در این گنبد، بعید به نظر می‌رسد، اما به خاطر فرمان ترکان خاتون همسر ملک‌شاه برای ساخت این گنبد، چنین برمی‌آید که این گنبد، نوعی استراحتگاه خصوصی با محلی برای رفت‌وآمد ملک‌شاه و همسرش به مسجد و ادای نماز بوده است.
فرم هندسی سازه
هر یک از اضلاع قاعده گنبد، از یک طاق بزرگ در وسط و دو طاق بلند و باریک در طرفین آن آغاز می‌شود هر جفت از طاق‌های بلند و باریک در قسمت بالای قاعده گنبد به یک فیل‌گوش مرکب از سه گوشواره و چهار طاق‌نمای تزیینی ختم می‌شود، ساقه گنبد نیز با تبدیل فیل‌گوش‌ها به سه‌کنجی‌های کوچک‌تر، به منشوری شانزده ضلعی تبدیلی و به دایره گنبد ختم می‌شود.
فرم مهندسی بنای گنبد خاکی
باوجودآنکه تبدیل شکل مربع به دایره گنبد، بسیار ساده و بر اساس تقسیمات قرینه‌ای و استفاده از اصول محاسباتی ریاضی گونه انجام پذیرفته و تکرار دلنشین و منظمی در این روند احساس می‌شود، اما تزیینات به‌کاررفته در این مجموعه به‌هیچ‌روی حالت قرینه و تکرارشونده ندارد، گویی تابلوئی است که نقاش آن هر قطعه را با حی خاص و نقشی خاص رنگ‌آمیزی کرده است و به‌راستی علت این‌همه تنوع و تفاوت در شکل تزیینات، حتی در بخش‌های قرینه، به‌درستی معلوم نیست و خود، یکی از جلوه‌های جذاب این گنبد منحصربه‌فرد است.
تنوع تزیینات، آهنگ متغیر و گوناگون و درعین‌حال همانی که مجموعه تزیینات آجر کاری به این بنا داده در نوع خود بی‌سابقه است و آن را تبدیل به یکی از زیباترین گنبدهای همعصر خودکرده است.
در این گنبد مجموعه‌ای از تزیینات آجر کاری سفالی به کاررفته است. این تزیینات در دوره سلجوقی از عمده‌ترین و زیباترین شیوه‌ها بوده‌اند زیرا آجرکاری در دوره سلجوقی مجموعه‌ای غنی از طرح‌ها و نقشه‌ای بدیع و دلنشین را شامل می‌شده است.
هنر و ذوق معماری و رگه چینی دوران سلجوقیان
همان گونه که پیش‌تر گفته شد، تزیینات آجرکاری دوره سلجوقی، بیش از هر چیز نشان‌دهنده مهارت و ذوق هنرمندانه معماران این دوره در رگه چینی و قراردادن ردیف‌های آجری بر روی یکدیگر و ایجاد فضاهای دلنشین با انواع مختلف آجر سفالی در حالات مختلف است. بناهای سلجوقی و حتی کف خیابان‌ها که در شهرسازی و آنها در این دوره تکامل‌یافته است.
سرشار از این طرح‌های بدیع شیوه‌های متعدد به‌کاررفته در تزیینات آجری گنبد خاگی، همنشینی و تطابق این شیوه‌ها را در به‌وجودآوردن مجموعه غنی تزیینات آجرکاری سلجوقی کامل می‌کند.
