دوران بعد از اسلام
معماری ایران بعد از ورود اسلام به این سرزمین کاملاً دگرگونشده و دراینبین بسیار از سبکهای جدید که در حال حاضر آنها را میشناسیم در هنر معماری ایران رخنه کرد و باعث شکوفایی هرچه بیشتر هنر معماری ایران شده، در این راستا هنر معماری در طول سالیانان بازهم تغییراتی داشته که با توجه به تاریخها و سلسلههای شاهنشاهی مختلف این تغییرات را دستهبندی کردهایم که به شرح زیر است.
قرن۲ تا اوایل قرن ۵ ( سامانی، غزنوی، آل زیار وآل بویه ):
ویژگی این دوران رابطهی موجود میان طراحی شکل و فرم بنا و تزئینات آن است .تزئینات بنا با شکل کلی در ارتباط است که بهنوعی وحدت میان مصالح و طرح بنا انجامیده است . در این دوران که از آن با عنوان شکلگیری و تکوین یاد میشود؛ شاهد شکوفایی هنر آجر کاری در چهار ناحیهی ایران شرقی (افغانستان)، خراسان بزرگ (بخارا)، شمال و مرکز ایران هستیم. در این دوران ازنظر آجر سفال کاری ظرافت و تناسبات چنان ارزشی دارد که میتوان گفت هنر آجر کاری در این دوران به اوج شکوفایی خود رسیده است. با آگاهی بیشتر که براثر انجام کاوشها و شناسایی آثار ناشناختهی دوران آلبویه از آثار این دوران به دست آمده است، اعتقاد بر اینکه هنر آجر سفال در این دوران از اهمیت والایی برخوردار بوده قوت بیشتری یافته است.
آغاز قرن ۵ تا نیمهی قرن۷ (سلجوقیان و خوارزمشاهیان ) :
با پیشرفت و تغییر نگرش و بالا رفتن نوع کیفیت تجهیزات و امکانات اقتصادی ساخت مساجد، کاروانسراها، مدرسها و دیگر مجموعهها رو به فزونی گذاشت و هنر آجر سفال روزبهروز گسترش بیشتری به خود میدید و در سرتاسر ایران و حتی آسیای صغیر با انواع سبکهای معماری خود را درآمیخت و ساختمانهای و یادگارانی ارزشمند از آن دوران برای ما بجای گذاشته از ویژگی بارز معماری دوران سلجوقیان میتوان به طرحها و نقشهای متنوع و آجر سفالی شلوغ نام برد، بنای آرامگاه یکی از بناهایی است که در اوج شکوفایی هنر آجرکاری در ایران ساختهشده و همچنان از صلابت گذشته خود برخوردار است، از دیگر هنرنماییهای معمران آن دوران میتوان به ساخت منارهای آجر سفالی اشاره کرد که در آن زمان در دنیا بینظیر بودهاند.
از نیمهی قرن ۷ تا قرن ۱۰ ( ایلخانیان –تیموریان – آل مظفر) :
هنر آجرکاری وسعت و حاکمیت مطلق دوران پیشین را بهتدریج از دست میدهد. با به خدمت گرفتن عنصر کاشی و در برخی موارد سنگ بخش قابلتوجهی از نقش تزئینی بنا به کاشی سپرده میشود .رنگآمیزی در بنا به مدد استفاده از مصالح مختلف، موردتوجه قرار میگیرد.بااینهمه اسکلتسازی و دیوارها غیر از نمای اصلی همه با آجر سفال بنا شدهاند.
آجر کاری در این دوران به دو گونه است:
هم چون دوران گذشته، نمای تزئینی آجر سفال همراه با چیده شدن دیوارهای اصلی بنا ایجاد گردیده است. یا اینکه بعد از پایان سفتکاری و ساختهشدن اسکلت بنا، یک پوشش تزئینی از آجر سفالی بهصورت پوستهی خارجی بر روی بنا افزودهشده است.شیوهای که از ویژگیهای معماری دوران ایلخانی بشمار میرود. در دوران ایلخانی از (( گره کاری رنگی )) یا کاربرد آجر سفال رنگی برای نقش اندازی نما استفادهشده است؛ نقش تزئینی خط بنایی در بنا به کار میرود؛ آجر سفال در کار تزئینی جرزهای سر در و استفاده از آجر نقش دار رواج مییابد و کاهش تنوع در نقش وجود دارد.نقشهای عمده عبارتاند از طرح مربع اریب یا لوزی، طرحهای زاویهدار ، طرح جناغی، خط بنایی، طرح مشبک و چلیپایی.
معماری دوران صفویه:
از دوران جانشینان تیمور به بعد کار تراش دادن و آبسال کردن آجر و همچنین ساختن نمای دروغین آجری با یک پوستهی گچ کوهی بهصورت آجرنما موردتوجه قرار گرفت.(در این دوران آجرکاری کاملاً جدا از بنا صورت میگیرد) در دوران صفویه برای ایجاد نمای صاف ،با تیشهداری و آبسال کردن، آجرهای صافی همچون آجرهای ماشینی امروز تهیه میکردند.
نماسازی صاف و یکدست با بندهای منظم و نازک از ویژگی آجرکاری دوران صفویه میباشد با توجه به علاقهای که به پوشش کاشی در این عهد وجود داشت دیگر آجرکاری اهمیت و تنوع دورانهای گذشته را ندارد. آجرکاری این دوران بیشتر بهصورت رگ چین و در مایه نیما نیم صورت گرفته است. در آثار این عهد شیوهی چیدن یک پوسته آجر یا آمود بر روی اسکلت بنا که از دورهی ایلخانی شروعشده بود ادامه یافت. در دوران صفویه ساختن آبانبارهای آجری با نقوش زیبا و بادگیر برای مناطق خشک و کویری بسیار موردتوجه بوده است. سیوسهپل ( پل اللهوردی خان )- حمام گنجعلی خان کرمان –حمام خسرو آقای اصفهان.
معماری زند و قاجار:
در این دوران شیوهی آجرکاری صفویه رواج مییابد. در عهد قاجار در نملهای آجر سفال، بندهای عمودی حذف میشوند و آجرها در عرض به هم میچسبند .یکی از ویژگی این دوران ایجاد حجمهای برجسته در سطح بنا است. شیوهی رگ چین آجر سفال در این دوران هرچه بیشتر ساده میگردد. ولی آجرکاری به شیوهی گرهی رنگی- گل اندازه آجرهای تزیینی مهری در بسیاری از بناها بکار برده میشود. در دوران افشاریه شاهد به وجود آمدن” میلهای” بسیار فراوان با نوعی آجرکاری و بکار گیری گلچینهای آجری در آنها در کنار جادهها در تمامی کشور هستیم. در دوران زندیه شبستان مسجد وکیل و بازار وکیل با پوششهای بسیار جالب آجری از نقوش و گلچینهای متنوع ساخته شده است. در دورهی قاجاریه هنر تیشهداری رونق فراوان یافت و در نمای ساختمانهای مسکونی بخصوص سر در منازل، هنرآفرینیهای زیبایی،بهوسیلهی آجر به وجود آمد. در این دوره، ساختن بازار با انواع طاق پوشهای ِرسمی بندی ِ آجر سفالی و کاربندی آجری، بسیار متداول گشت .
