موارد و نحوه کاربرد آجر در خانههای قدیمی یزد:
حتی یک بررسی ساده در خانههای قدیمی پزد بهطورقطع میتوان پنج مکان عمده که در آنها آجر سفالی به عنوان مصالح بادوام و تزیینی مورداستفاده بوده را برشمرد:
- لبه و کنگره پشت بامها و دیوارها و بادگیرها
- ستونها و ازاره جرزهای بیرونی
- پله
- کف خیاطها و اتاقها و پشت بامها
- سردر ورودی خانهها و پنجرهها
اما باتوجه به گستردگی تقسیمات هندسی و ترکیبات مختلف انواع آجرها در مورد انواع ترکیبات تزیینی آجر سفالی در این مکانها میتوان آنها را به دو ترکیب کلی تقسیم نمود.
١ – ترکیب آجر های ساده:
که خود به چند گروه تقسیم میشود
الف) رک چینی
آجرکاری با ترکیب آجرهای یکرنگ و ایجاد طرح و نقشهای مختلف در سطحی صاف میباشد که دارای
طرحهای بسیار متنوعی بوده و به چگونگی قرارگرفتن آجر سفالی در نمای بنا بستگی دارد که سادهترین و رایجترین آنها عبارتاند از: راسته، کله، قدنما یا هره، خوابنما، لازیر، لابد مرتع، نیمانیم و سه با یکه
ب) گل اندازی
در موقع دی چین کردن آجرها از ترکیب آنها گلهایی مختلف هفت رگی و پنج رنگی به دست میآید نمونههای آن در از اوره بیرونی حیاط خانههای یزد دیده میشود. گل اندازی گاه هم رو با صافه چیده میشود و گاه به صورت «هشت و گیر» یعنی برجسته و فرورفته میباشد.
ج) گرهسازی
با کمک قطعههای مختلف اجر سفالی بریده و تیشه داری شده و در اندازههای گوناگون و با نقشهای هندسی انجام میشود.
د) آجرکاری رنگی با گرهسازی رنگی:
بیشتر در امامزادهها و مساجد کاربرد داشتهاند و در خانهها کمتر مورداستفاده بوده است
هـ) آجرکاری خفته رفته (پتگین):
که به صورت برجسته و فرورفته طرحهایی به وجود میآید.
و) خوون چینی
در مایههای خفته رفته و گره چینی است و اساس عمده نقش خوون چینی بر نگاره چلیپا استوار است و البته این شیوه نیز کمتر مورداستفاده بوده است.
۲- ترکیب آجر های تزیینی نقشدار:
این شیوه از دوره ایلخانی سابقه دارد و از دوره قاجار علاوه بر شهر یزد در شهرهای کاشان، شیراز و تهران رواج داشته است. عمدتاً این نوع ترکیبات آجری در بالای در ورودی و پنجرهها به صورت برجسته و نوار مانند در اشکال مثلثی و هلالی کاربرد داشته است.
انواع گروههای آجر نقشدار تزیینی در خانههای یزد
در خانههای سنتی یزد کاربرد آجرهای نقشدار را در چهار گروه بسته به محل و وسعت سطح مشاهد هستیم
الف: کاربرد تک آجر با نقش کامل در وسط آجرهای سفالی ساده
ب: مجموعه چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را به وجود میآورد
ج: حاشیهای از آجرهای بی دربی نفسدار.
: قابسازیهای بزرگ بر روی بدنههای وسیعتر دیوار به کمک تعدادی از آجر سفالی های نقشدار که هریک بخشی از مطرح بزرگ را تکمیل میکنند.
و البته آجرهای نقشدار تزیینی در خانههای قدیمی یزد در چند جا استفاده میشده است یا بالای سردر خانهها
۲ – دور سردر به صورت، حاشیه در لب و کنگره بامها
۴- در سقف ایوان
در مجموع میتوان گفت که در خانههای قدیمی پزد به نسبت سایر تزیینات از اجر و شیوههای آجرچینی بسیار محدود استفاده شده است.
دلایل استفاده محدود از آجر سفالی در خانههای قدیمی یزد
شاید بتوان گفت که به چهار دلیل آجر سفالی چه به عنوان مصالح کاربردی و چه به عنوان تزیین در خانههای قدیمی پزد کمتر استفاده شده
الف) رعایت اصل سادگی و صرفهجویی در استفاده از مصالح اضافی و تأکید بر استفاده از امکانات موجود و دم دست جهت ساخت بناز
مردم یزد از دیرباز مردمی سختکوش و اهل کار و فعالیت بوده بنابراین مرد خانه اغلب خود به تهیهی خشت جهت بنای خانه اقدام میکرد و فرزندان نیز در این امر به او کمک مینمودند. همچنان که سادهزیستی و قناعت به عنوان یک خصلت اصیل در نزد مردمان یزد آنان را از استفاده از مصالح زینتی و پرزرقوبرق منع میکرده است.
با وضع اقتصادی نامناسب اکثریت مردم یزد
۱- گران بودن آجر:
به دلیل نفتسوز بودن کورهها آجرپزی، آجر در مقایسه با خشت خام بسیار گران بود و چون اکثر مردم یزد از طریق کارگری و رعیتی و با استفاده از زور بازو معاش خانواده خود را تأمین میکردند بنابراین بسیار مفید بوده و به خشت خام در پیریزی بنای خانههای خود قانع بودند.
بد نیست بدانیم که در استان خوزستان به دلیل نفتخیز بودن آجر سفالی ارزانتر از یزد بوده و بیشتر مصالح خانههای شهری همچون دزفول برعکس برد از اجر است
۲- درونگرایی مردم یزد
مذهبی بودن مردم بود و اعتقاد به چشمزخم همواره عاملی بود که مردم این شهر دخلوخرج زندگی خود را از چشم دروهمسایه مختلفی دارند و این مسئله باعث میشده حتی با وجود ثروت و تمول از هزینههای اضافه برای خود و خانهشان پرهیز کرده و خود را همسطح بقیه نشان دهند.
آجر همواره به دلیل مقدس بودن در نزد زرتشتیان یزد بیشتر مورداستفاده قرار گرفته چرا که زرتشتیان آجر سفالی را ترکیبی از چهار عنصر مقدس آب، باد، خاک و آتش میدانستند و در تزیینات آجری خود نیز اغلب از عدد چهاردر طراحی نقوش چلیپا بهره میگرفتند.
بنابراین در طی عکاسیهایی که به صورت میدانی از تزیینات به خصوص آجری خانههای یزد در محلههای قدیمی داشتهام تزیینات وابسته به معماری از جمله آجرکاری و تزیینات آجری را در خانههای محله زرتشتیان یزد بیشتر از محله مسلمانان دیدم.
۳- نوع معماری و شرایط جوی یزد
به دلیل گرما و سرمای خشک پزد. نوع معماری این شهر ایجاب میکرد که دیوار خانههای قدیم بسیار قطور باشند تا همچون عایقی از نفوذ گرما و سرما به داخل خانه محافظت نمایند، بنابراین بهکاربردن آجر در پی خانهها به دلیل وسعت و پهنای دیوارها هرگز مقرونبهصرفه نبود.
۴- نقشمایههای تزیینی آجر سفالی
تزئینات متنوع آجر چینی ساده و نقشدار در خانههای قدیمی بزد باعث شکلگیری نقشمایههای زیادی در تزیینات آجر سفالی شده است که در این بخش از خیل عظیم نقشمایههای ایجاد شده به معرفی تعدادی از مهمترین این نقشمایهها پرداخته میشود.
١- بخشی از سر در کله ستوری شکسته تاجی
که با دو ردیف ارگ هره چینی کله نما است شاخوبرگ تزئینی دل تاب مشخص است.
۲- کله سنتوری
سطح سهگوش بالای در گناه که با دو رگ مهره چینی آجرتراشی مشخص است.
۳- کله در
قسمت بالای در که گاه نقشی در آن جای میگیرد.
۴- تاج
نوعی دیگر از کله در با آجرچینی خفته راسته و در مرکز نوعی از سردر که شبیه تاج است
۵- موج با مداخل
نقشی است که در سردرهای آجری معمولاً به صورت منفرد قرار داشته و درون آن نیز نقشی قرار میگیرد که البته در اینجا ساده است.
۶- نوعی از موج با مداخل
که داخل آن نقشی مهندسی به نام بار و بندی قرار دارد و معمولاً با نقشی در درون خود یا به شکلی ساده در مرکزیت سر نر قرار میگیرد.
۷- سر تاج ساده با زمینه خفته راسته
آجرهایی که به صورت زوج کله و بر یا چند رگی به صورت گریخته و به شکل هره چینی متناوب سردر را تزئین کردهاند.
۹ – سرستون با ترکیبی از تزئینات مختلف:
نقش برگ و مروارید، در مرکز سرستون نمایان است
۱۰ نوعی سرستون:
با نقش آجرتراش شیار قاشقی
۱۱ – نقش گل و برگ:
که به صورت تکی در سر در خانههای قدیمی یزد در هر آجر تکرار میشود
۱۲- نقش برگ انتزاعی:
که به صورت تکی در یک آجر یا به صورت چهارتایی در چهار آجر سفالی نقش کاملی به حساب میآید، و عمدتاً در سر در خانهها کاربرد داشته است
۱۳ – انواعی از برگ:
که در حاشیهها تکرار میشوند
۱۴ – آجر پیشآمده:
آجر سفالی قاشقی تراش و دندانهای تزئینی
۱۵- حاشیههای دندانموشی
۱۶ – نقوشی از آجر پیشبر:
در حاشیه پشتبام خانهها کاربرد داشته است
۱۷ – برگ و پیچک
به عنوان نقش تگ در آجرهای مختلف، عمدتاً در سر در خانهها تکرار شده است۔
نتیجهگیری:
با وجود محدودیت استفاده از آجر سفالی در خانههای قدیمی یزد، ترکیبات آجری ساده و نقشدار با شیوههای هم رو با صاف، خفته رفته و مهاری همچنین هوشمندی معماری سنتی در بهرهگیری از بازیهای نور و سایه و کاربری بجا و مناسب جلوه بسیار غنی و متنوعی از ریتم و نقش و آجر سفالی را به وجود آورده است، هنرمند معمار یزدی باتوجهبه اصل سادگی و هماهنگی عناصر تزیینی معماری، همچنین توجه به تنوع رنگ و ریتمهای منزلم یا متناوب آجر علاوه بر توجه به جنبههای فنی جنبهی خاص و منحصربهفردی از زیبایی را خلق نموده که ضریب ایستایی و پایداری خانههای قدیمی یزد را به شکل چشمگیری افزایش داده است. چرا که بسیاری از تزیینات و مصالح شیک و پرزرقوبرق معماری مدرن خاصه آپارتمانها نهتنها هیچ سنخیتی با باورهای فرهنگی، مذهبی و اعتقادی مردم ایرانزمین ندارد، بلکه باعث تخریب و فروپاشی باورها و اعتقادات کهن و ریشهدار مردم نیز میشود. امید است معماران معاصر با اصلاح الگوی مصرف مردم و رجوع به فرهنگ اصیل ایرانزمین، در احیاء هویت معنوی هنری، قناعت و صرفهجویی که به طور مثال از اصول اساسی معماری سنتی خانههای قدیمی یزد میباشد، بکوشند.
