نماهای آجری و کاربردهای آن بسیار زیاد و متنوع هستند، آجرها و آجر سفال ها به طور کلی از گذشتههای دور نقش، اشکال و اندازهای مختلفی داشتهاند، تزئینات با آجر سفال یا همان آجرکاری در کل بهصورت طولی، عرضی و یا بهصورت عقب و جلو قرار میگیرند.در بناهای قدیم همراه همیشگی آجرکاری مصالحی مثل گچ و یا کاشی دیده میشوند.
آجرکاری شیوههای گوناگونی در طول تاریخ داشتهاند به طور مثال در سده چهارم هجری چیدمان آجر سفال بر دیوارها به شش دسته تقسیمبندی میشوند که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت
رگ چین یا رج چین
این طراحی مربوط به دوره سلجوقی بوده و در ابنیه هایی ساخته شده در آن دوران بسیار کاربرد داشته که نمونه آن را در مناره برسیان میتوان مشاهده کرد از این آجرکاری همچنین در برخی از ابنیه دوره ایلخانی هم استفاده شده است
- خفته راسته یا پتکین
از این طراحی برای برجسته کردن دیگر طراحیها مانند دیواره برجستهی منارها و ابنیه به کار میرفته است
- مشبک یا فخرومدین
از این طراحی در بیشتر سازها برای نور رسانی به دیگر مناطق سازه استفاده میشده، نمونه بارز و بیبدیل این معماری و طراحی نما را میتوان در مسجد جامع ازیران مشاهده کرد. با بررسی اسناد و مدارک مشخص شده که از این معماری در ورودیهای سازهای بنا شده در آن دوران ایلخانی برای کنترل عبور و مرور افراد استفاده می شده است.
- گرهسازی یا گره بنایی
این شیوه از تزئینات اجر کاملاً ظریفکاری و زیبا بوده در ادامه به نحوه اجرای این شیوه خواهیم پرداخت.
این شیوه به سه سبک اجرا میشود:
- آجر سفال
- ترکیب آجر و گچ
- ترکیب آجر و کاشی
نمونههای این سبک طراحی در مقبره امیر اسمائیل سامانی، و مسجد نیریز مشاهده کرد. در دوره سلجوقیان نمونههای زیادی از این سبک و نقوش در بناها به کار گرفته شده در این مورد میتوان به برجهای خرقان را مثال زد، همچنین یکی دیگر از سازهای نامی در این میان که از طراحی منحصربهفردی برخوردار است میتوان گنبد کبود در آذربایجان را نام برد که این بنا متعلق به زمان سلجوقیان در عراق بوده است. در برخی از حاشیه چینیها در دوره سلجوقی که در سازهای این دوره به چشم میخورد آجرهای قالبی شکلی دیده میشود این اشکال دیده میشود، این اشکال بهصورت لوزی و دوار به کار برده میشدهاند، نمونه این طراحی را در مسجد جامع اصفهان مشاهده کرد. این طراحی بر بدنه خارجی بیشتر منارها در دوره سلجوقی و یا پامنارها به کار گرفته شده. در دوره سلجوقی تزئینات آجری به سه دسته تقسیم میشدهاند:
- کلوک بند گچی
- آجر قالبی با نقش گچی
- کتیبه آجری سفال
کلوک بند گچی شامل اشکال هندسی، گلوبوته و نوشتهها میباشد این نقوش مربوط به دوره غزنویان بوده است
آجر قالبی با نقش گچی شامل ترکیب انواع نقوش لانهزنبوری در کنار آجر سفال استفاده میشده است
کتیبه آجری همراه با نقوشی طبیعی در سازهای دوران سلجوقی کاربرد بسیار داشته و تنوع آن در این دوران بسیار بالا بوده، بهطورقطع میتوان سلجوقیان را ابداعکننده و پایهگذار استفاده از آجر لعابدار در دنیا قلمداد کرد.
کتیبههای دوران سلجوقیان دارای نقشهای ترکیبی از آجر سفال و کاشی بودهاند، رنگ آجرها اکثر نخودی و سرخ بوده و غالباً رنگ کاشی فیروزهای میباشد
