پیشینه تاریخ سلجوقیان
سلجوقیان طایفهای از ترکان بودند که به رهبری طغرل بیگ با استفاده از ضعف سلسلههای آل زیار و آل بویه، محدودیت متصرفات غزنویان و پس از یک سلسله جنگهای متعدد، بهویژه برای تصرف اصفهان، سرانجام بر قلمرو وسیعی از خاک ایران حاکم شدند.
مجموعه رخدادهای تاریخی، فرهنگی و هنری که در دوره سلجوقیان به وقوع پیوست و پیشزمینههایی که در تمدن بسیار پیشرفته ایران قبل از ورود آنان و همزمان با انقلابات عظیم ادبی، فرهنگی و هنری غزنویان و سامانیان در سده چهارم وجود داشت، در تاریخ ردپایی روشن و تابناک بجا گذارد.
تحولات فرهنگی در دوران سلجوقیان
آنچه غیرقابلانکار است وحدت سیاسی، شخصیتهای نیرومند در مقام فرمانروایی، تأثیرگذاری مثبت پیشینه مستحکم فرهنگی ایران در زمان ورود حکام سلجوقی، بر افکاره اعمال و رفتار مثبت آنان در برخورد با تمدن درخشان ایران، یعنی جذب و هضم عناصر فرهنگ ایرّانی، اجازه رشد و شکوفایی این عناصر بدون جانشینی عناصر بیگانه و تازه، در فضایی سالم و مناسب برای رشد و سرانجام استفاده منطقی آنان از حضور وزیران لایت و برجستهای چون خواجه نظامالملک، عمدهترین عوّامل در شکلگیری و استحکام تمدن سلاجقه در یکی از روشنترین و درخشانترین دورههای تاریخی ایران است.
سبک معماری سلجوقیان درهمآمیخته با آجر سفال
معماری سلجوقی نیز به عنوان یکی از جنبههای مثبت و رشدیافته فرهنگی و هنری در دوران حکومت سلاجقه ویژگیهای عمده خود را یافت و در مسجد جامع اصفهان و بهویژه گنبد خاگی آن را نمایان کرد.
در این مقاله مجال آن نداریم تا به بیان تک نک ویژگیهای معماری این دوران بپردازیم، تنها خاطرنشان میکنیم توسعه و تکامل زندگی شهری، ایجاد شهرهای بزرگ، توسعه تجارت و نیاز به سازمان و تشکیلات ادارهکننده و خدماتی این تکامل اقتصادی، ارتباط شهرهای مختلف با یکدیگر باعث رشد ساختوساز مدارس، بازارها، مساجد، مقبرهها، کاروانسراها و رباطها شد.
شروع پیشرفت و تکامل معماری سلجوقیان
سرانجام این گسترش در کمیت، پیشرفت و تکامل در کیفیت را نیز به همراه داشت اما جالبترین مسئله در هنر معماری سلجوقی سهم ذوق و اندیشه معماران ایرانی در ایجاد چنین دوره درخشان و تثبیتشدهای است.
این مسئله که از تأثیر فرهنگ ایرانی بر حاکمان سلجوقی برمیخیزد، نشانگر استفاده مثبت آنان از این پیشینه فرهنگ عظیم نیز میباشد.
بیشینهای که علاوه بر دوران درخشان فرهنگی در دوره ساسانیان، غزنویان و اساساً دوره قبل از ورود سلجوقیان ریشه در فرهنگ و هنر پیش از اسلام، بهویژه دوره ساسانی دارد. چنانکه اوژینوائد پری ایتالیایی که مدتها وقت خود را در کاوش و تحقیقی در باب مسجد جامع اصفهان صرف کرده، میگوید.
اقتباس معماری سلجوقیان
معماران دوره سلجوقی برای برپایی ساختمانهای خود از اصول دوران ساسانی اقتباس کردند.
این زمینه ذهنی به سادگی به ایجاد سبکی کاملاً ایرانی و متمایز در معماری ایران پاسخ میدهد که همان سبک مساجد چهار ایرانی و اجرای آن در مساجد شبستانی سابق است.
موازی با این تحول عمده در شیوه معماری عصر سلجوقی و در زمان و فرمانروایی سلجوقی در پایتختش اصفهان، ابتدا گنبد جنوبی گند نظامالملک در سال ۴۳ ه.ق. به دست نظامالملک وزیر ملکشاه، بر فراز منصورهای، در پشت ایران و در فضایی مستقل، ص۱۹۸۲ ساخته شد. این امر خود آغازگر تحول ساخت گنبد بر فراز مقصوره بود و سپس ایوان جنوبی به آن افزوده شد.
چگونگی ساخت گنبد آجر سفالی شمالی
گنبد شمالی یا گنبد تاج الملک، به فاصله ۸ سال از ساخت گنبد جنوبی، به رقابت وزیر جدید ملکشاه با نظامالملک و به امر ترکان خاتون همسر ملکشاه، ساخته شده و این آغاز شکلگیری نقشه چهار ایوانی و صحن باز میان آن در تاریخ معماری اسلامی ایران است.
متعاقب همین امر و با برداشته شدن ستونهای صحن، لیوانهای سهگانه شمالی، شرقی و غربی، معروف به صفه درویش، صفه شاگرد و صفه استاد بنا گردید و تغییرات محسوسی در مسجد و شکل ظاهری آن پدید آمد، بهاینترتیب مسجد شبستانی ستوندار قبلی به صحنی باز با چهار ایوان و دو گنبد در طرفین شمالی و جنوبی تبدیل شد، شبستانهای ستونهای طرفین ایوان جنوبی و شمالی و نیز شبستان حایل بین گنبد تاج الملک و ایوان شمالی در دوره جانشینان ملکشاه، یعنی اوایل سده ششم ه.ق به مسجد الحاق شدند.
این گنبد از نظر نوع ساخت، تحول عمدهای در گنبدسازی سلجوقی محسوب میشود، زیرا نمایانگر ریاضیات دقیق و مکانیک بیعیب عصر سلجوقی در ساخت بنایی است که با وجود گذشتن قریب نهصد ساله از سن آن، در کشوری زلزلهخیز، بدون حتی یک ترکخوردگی دوام آورده است، گویی مانند گنبد قابوسی به خاطر ابدیت ساخته شده است.
تقسیم نیروهای فشاری و نحوه اجرای آنها
در ساخت این گنبد از ترفندهای بسیار جالبی برای تقسیم نیروهای وارد شده بر دیواره و قاعده گنبد استفاده شده است معمار سلجوقی با آگاهیهای بسیار علمی و از پیش محاسبه شده ضرورتهای ریاضی را در ساخت گنبد کامل و مطلوب، در آن رعایت کرده است.
طاقهای بلند و نوکتیز، ستونهای باریک که با بلندای خویش، چشم را بهسرعت به بالا سوی میدهد و در برخورد با گوشوارههای سه پر در آغاز گنبد به تعادلی منطقی میرسد، این گوشوارهها در ۴ گوشه گنبد، قاعده چهارضلعی را به هشت ضلعی تبدیل میکنند و با طراحی وسیع و فراگیر، کثرت از قوسهای متوالی را میسازند که در نهایت به وحدت گنبد دوار ختم میشوند، عنصر کلیدی در تبدیل چهارگوش قاعده گنبد به دایره قوس گنبد، گوشوارهها و شکنجهای پیدرپی و منظمی است که بر اساس نظم و محاسبه دقیق ریاضی گونه نیروها، ایستایی، مقاومت و پایداری فرم گنبد را ساختهاند.
مطابقت علمی ساخت بناهای قدیمی و سازههای جدید
اریک شرودر در کتاب صنایع ایران ثابت میکند که این گنبد کوچک با گنبد کاملی که مهندسین پس از کشف اصول ریاضیات عالی توسط نیوتن تعیین نمودند مطابقت تام دارد.
این در حالی است که معماران سلجوقی، شش قرن قبل از نیوتن افتخار ساخت این گنبد را بر اساس اصول مهندسی و ریاضیات داشتهاند.
گنبد خاکی، گنبدی سبکساز در تاریخ معماری سلجوقی است، ازآنجهت که نهتنها به انعطافپذیری در نقشه مسجد و قرینهسازی آن منجر شد، بلکه در سه سده بعدی معماران ایرانی دلخوش به این ماندند که دستبهکار تازهای نزنند، مگر وصالی همان ضوابط و عناصر معمول در کاربندی گنبد بر بالای چهارضلعی شبستان، گنبد تاج الملک نمونه تکاملیافته عادت سنجیده سلجوقیان در استفاده از مصالح آجر به عنوان یک عنصر مهم سازهای تزیینی است.
آجر مهمترین مصالح به کاررفته در معماری
آجر که یکی از مصالح اصلی شهرسازی و معماری سلجوقی است، بارها در آثار این دوره به خدمت گرفته شده است.
از این سازه در فرش کردن خیابانهای شهر گرگان در جنوب شرقی دریای مازندران به عنوان یکی از آثار بجا مانده از این دوران، در انواع شکلهای تزیینی جناغی – افقی و عمودی، استفاده شده است و نشاندهنده ارزش این عنصر در معماری این دوره است.
سلجوقیان امکانات آجر را به عنوان عنصری متناسب با شرایط اقلیمی کویر و مقاوم در برابر تغییرات جوی، شناخته بودند و استفاده وافر آنها از این عنصر در بناهای دوره ایشان مبین این ادعاست.
سادهترین کاربرد آجر سفال استفاده از آن برای نمایش فشار
رجهای آجر سفال در بناهای این دوره به فشارهای متغیر و متفاوت پاسخ میگوید و وجود نیروهای مختلف را با شیوههای آرامش یافته جدا میکند. این شیوه عنصر سهکنج، فیلگوش گوشواره است که عهدهدار تقسیم نیروها و تحمل بارهای مختلف و شکلدهنده شکل دایره گنبد بر فراز مربع قاعده است، در عین آنکه خود، با بهترین و جذابترین جلوههای نقش و رنگ در آجرکاری تزیین میگردد، غیرقابلانکار است که ساختوساز و نماسازی با آجر سفال در دوره سلجوقی مراحل آغازین رشد خود را در دورههای قبل یعنی سامانیان – غزنویان و آل بویه گذرانده بود و در دوره سلجوقیان به اوج اعتلا و تکوین خود رسید.