پیشینه تهیه آجر سفال
آجر سفالی واژهای است بابلی به معنی فرمان یا منشور. دستورها و قانون و فرمانها را روی خشت مینوشتند که تاکنون دهها هزار از آنها را پیدا کردهاند، به این خشت نوشتهها به زبان بابلی آجر میگفتند.
آجر سنگی است ساختگی و دگرگون که از پختن خشت به دست میآید. خشت را از ساختن گل نمناک کردن خاک و شکلدادن به آن تهیه میکنند. خاک، از جسم جامد و آبوهوا ساخته شده است.
خاک مخلوطی است از خاک رس و ماسه و سنگ آهک و کمی اکسید آهن و کمی رستنیها و غیره.
خاک رس – هیدرسلیکات آلومینیوم است که از پوسیدن فلسپاتها و میکاها پیدا شده است. خاک رس به شکل پولک است که کلفتی آن به یک هزارم و درازی آنها به ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزارم میکرون میرسد.
مانند خاک رس بر روی پولک خاک رس به دلیل خاصیت کشش موکولی، به میزان ۶ تا ۸ میلیونیم میلیمتر آب میچسبد. به همین خاطر است که خاک رس پس از مکیدن آب، ورمکرده و به هنگام خشک شدن ترک میخورد.
گل رس در خشت دانههای ماسه را به همدیگر میچسباند (مانند دوغاب سیمان در بطن). اگر خاک رس در خاک آجر، زیاد باشد هنگام خشک شدن در خشت ترکهای مویی پیدا میشود و هرگاه خمیر خشت شل باشد، خشت تاب برمیدارد. اگر خاک رس در خاک آجر سفالی کم باشد، گل رس چسبنده در خشت کم میشود، دانههای ماسه به همدیگر نمیچسبند و آب آجر کم میشود و ماسه سیلیس است که از خردشده دانههای کوارتز پیداشده. ماسه، استخوانبندی خشت است (مانند دانههای سنگ در بتن) زیادی ماسه در خشت و آجر سفال آن را زبر و کم تاب میکند.
سنگ آهک – کربنات کلسیم – (aco3) است.
اگر در خشت به شکل دانهدرشت بماند پس از پختن خشت دانه سنگ آهک هم میپزد و آهک زنده (cao) میشود و هنگام مصرف، آجر سفال ابا ملات را میمکد. به همین علت حجمش از ۱/ ۱۵ تا ۳ / ۵ برابر افزایشیافته و نتیجتاً آجر سفال را میترکاند (اجر آلوک میکند) اگر سنگ آهک در خشت کم و به شکل گرد باشد و در کوره آجرپزی میپزد و رنگ آجر را سفید میکند. اما اگر زیاد باشد در گرمای پخت کوره، خشت خمیری نمیشود و تاب برداشته و یا جوش میشود. ازاینرو گرد سنگ آهک در خاک آجر سفالی نماید.
اکسید آهن به آجر سفال رنگ میدهد، اگر اکسید آهن (Feo) باشد، رنگ آجرهای نیم پخته را کبود میکند و هرگاه آجر سفالی در شعله پخته شود، اکسید آهن (Fe23) شده، آجر سفالی را قرمزرنگ میکند.
رستنیها – اگر در خشت بمانند، در کوره میسوزند و جایشان خالی میماند و آجر سفالی پوک میشود.
خشت زدن
سه جور خشت میزنند، در قالبهای دستی و ماشین با گل، و همچنین در ماشین با خاک نمناک
خشتزنی یا خشتمالی با گل در قالبهای دستی برای ساختن گل، در خاک آجر سفال، آخوره درست میکنند و در آن آب میریزند. خاک دیوارههای آخوره را کمکم به درون آخوره میریزند تا پر شود، چند روز آن را میگذارند تا گل خودش را بیندازد و همه دانههای خاک آب اندود شود. پس از آن، خاک آب مکیده و گل شده را ورز میدهند تا گل عمل آید. روی زمین صاف و تمیز قالب چوبی خشت را میگذارند و درون آن را با گل پر میکنند و کمی میفشارند، روی آن را با کف دست میمالند تا تخت شود. سپس قالب را برمیدارند و کنار خشت مالیده شده میگذارند و این کار را ادامه میدهند و برای آنکه خشتمالی آسان شود، خشتمال چه در ساختن گل و چه در شستن قالب، زیاد آب مصرف میکند. با این کار آب خشت زیاد میشود و آجری که از آن خشت پخته شود پوک میگردد.
پس از نخستین جنگ جهانی، پختن آجر در کورههای حلقهای در ایران هم رواج یافت. در خشت زدن هم دگرگونی پیدا شد، یعنی کل سفت را در قالب میفشردند و با آن “آجر سفالی فشاری “پختند که جنس آن از آجرهای پیش بهتر بود.
نخستینبار در ایران، ” حاج محمدحسن امینالضرب اصفهانی” در سده پیش، یک کارخانه آجرپزی به تهران آورد و آجر سفال ماشینی ساخت که پس از او از کار افتاد و ماشینهایش تا بعد از جنگ جهانی دوم در جنوب تهران در جایی که امروزه پارک ساخته شده بجا مانده بود.
در خشتزنی ماشینی، خاک را گرد میکنند. ۲۰ تا ۲۵% آب میزنند و آن را در ماشین ورز میدهند، کل ورز دیده را با فشار از لوله فولادی بیرون میرانند تا به شکل فتیله گلی درآید. آنگاه با سیم میبرند و خشت بریده را برای خشک شدن به خشت خشک کنی میبرند.
امروزه به خاک نمناک زیر فشار شکل میدهند. خاک آجر سفال را نرم کرده و به آن هفت تا هشت درصد وزنش آب میزنند تا نمناک شود، خاک نمناک را زیر فشار به شکل خشت درهمفشرده درمیآورند.
برتری خشتی که با خاک نمناک، زده شده و نسبت به خشتی که با گل زده شده است آن است که آب گل خشت تا ۲۵% وزن خاک و آب نمناک خشت ۷ یا ۸درصد وزن آن است. پس خشتی که با خاک نمناک زده شده باشد کمتر آب دارد. ازاینرو خلع بیشتر است و تاب فشارش کمتر کارشناسان معتقدند که آجر سقال فشرده برای فرش کردن کف و جنگلی برای ساختمان مناسب است.
آجر پزی
آجرپزی یعنی گرفتن آب شیمیایی خاک رس به یاری گرما و تبدیل آن به سیلیکات آلومینیم. پس از آماده شدن خشت، آن را در کورههای تنورهای، حلقه ای و تونلی می پزند.
کوره تنورهای
دیرینترین کوره آجرپزی در ایران است که آجرپزی در آن دو عیب دارد، یکی آنکه پس از پختن خشت، سر کوره را باز میکنند تا آجر سفال سرد شود و از این راه گرمای زیادی به هدر میرود. دیگر آنکه جنس آجری که در کورههای تنورهای پخته شود یکجور نیست و بستگی به نزدیکی یا دوری آن از تون کوره دارد. آجرهایی که در کوره های تنوری پخته شوند از پائین به بالا شکل جوش ، آجر جوش، آجرپی ، آجر سفید، آجر ابلق و آجر قرمز در می آیند .پس در کوره های تورهای نمی شود آجر سفال یک جنس پخت و باید کوره تنورهای اصلاح شود.
کوره حلقه ای
پس از نخستین جنگ جهانی در ایران ساخته شد. دالانی است بی سرو ته که در آن خشت می چینند و از طاق کوره به آن سوخت می رسانند و آتش را به جلو می برند. در این کوره آجر سفالی یک جنس پخته می شود و گرما هم هدر نمی رود ، زیرا گرمای آجرهای داغ به مصرف کردن هوایی که به کوره دمیده می شود می رسد و گرمای گاز کوره ، خشت ها را داغ کرده و نیم پز می کنند.
کوره تونلی
تونلی است که کانون آتش در بدنه درونی آن جا دارد .
حاصل سخن: .
روستاها خواه کوچک و خواه بزرگ نیاز به خانه دارند، برای ساختن خانه باید مصالح ساختمان به ویژه آجر سفالی تهیه کنند، در روستاهای بزرگ باید کارخانه آجرپزی بسازند و در روستاهای کوچک روش خشت زدن و پختن خشت در – کوره های تئورهای باستانی، اصلاح گردد. برای این کار روستاییان باید از خشت زدن و آجر سفالی پختن آگاهی داشته باشند.