آجر واکوب و آبمال
برای ساختن آجر سفال های صاف جهت کار در نمای ساختمان، خشت را پس از بیرون آوردن از قالب چوبی مانند ماله واکوب می کردند و با دست آغشته به آب رویه آن را صاف می کردند و سپس به کوره می بردند. نمونه قدیمی این شیوه را در آجرهای نمای گنبد قابوس شاهد هستیم.
آجر سفال پیش بر
استفاده از آجرهایی با شکل های مختلف به جز چهار گوش و مستطیل برای کار در محل های معین نمایانند: ستونها، ستونچه ها، دورها، نغولها و مانند آن در معماری ایران سابقه ای طولانی دارد و در آثار دوران بعد از اسلام از تنوع بیشتری برخوردار می گردد.
این گونه آجرها در دو دسته آجر و سفال تهیه می شوند. شیوه کار چنین است که با توجه به طرح و نقشه تهیه شده بنا و اندازه های مشخص، در پای کار و یا محلی نزدیک به آن خشت های آماده شده ای را که هنوز خشک نشده اند با وسیله ای مانند سیم یا چاقو و تیغه برنده به شکل مورد نظر برش می دهند و سپس آن را بعد از خشک شدن کامل، برای پخت به کوره می برند. کاربرد این گونه آجرها حکایت از آن دارد که طرح بنا با جزییات آن از پیش مشخص و طراحی می شده است
آجر سفالی مهری:
آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده و مهری با نقش دار تهیه می شوند. نقش اندازی روی آجر سفال چه به صورت برجسته و چه فرورفته جز در مواردی محدود و خاص که به گونه پیش بر و دست کار صورت می گرفته، در عمده آثار شناخته شده به کمک قالب و واکوب کردن در آن انجام می شده است.
با آجرهای سفال نقش دار از قرن چهارم در آثار سیراف در طرح ها و شکل های مختلف برخورد داریم. هم چنین آجرهای تزئینی در دو گونه نقش برجسته و مشبک، با نقش های هندسی و کارگره در چند طرح مختلف در مسجد جامع گناباد از دوران سلجوقی در شکل های مربع و مستطیل نیز شناخته شده است که از اهمیت خاصی برخوردارند در آثار دوران ایلخانی نیز این گونه آجرها وجود دارد که از آن جمله است در بسطام و گنبد سلطانیه و جامع یزد. آجرهای پیش بر مهری با نقش برجسته گذشته از نمونه های مزبور، در دوران قاجار نیز کاربرد وسیعی در تزئینات بنا پیدا می کنند که نمونه های جالب آن را در یزد و کاشان و تهران می شناسیم.
آجرهای مهری از نظر شکل خود آجر سفال نیز دارای تنوع هستند و به صورت های لوزی، بادامی، ستاره ای شکل، چلیپا و غیره ساخته می شوند. در گروه آجرهای مهری، در کاوش های رصدخانه مراغه دو قطعه مستطیل شکل به دست آمده که با طرح گیاهی در مایه اسلیمی، دو قطعه آن در کنار هم طرح یک قوس محراب گونه را عرضه می کنند. این نمونه به اعتباری تا پیش از آن در هنر آجر سازی تزئینی ایران، ناشناخته است.
نقش این دو آجر به صورت فرورفته است نه برجسته در بنایی ایران قطعه های گونه گون پاره از کوچک ترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر سفال کامل است، کاربرد فراوان داشته و دارد. این آجرها را ، آجر تراشان که صنف به خصوصی هستند با توجه به محل کاربردشان در پای کار برای استفاده بایان با تیشه داری آماده می سازند.
در گذشته کار تراش آجر بر روی آجرهای چهار گوش صورت می گرفت ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی، به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام می گیرد و کمتر با نمونه ای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش برخورد می کنیم.
نمونه از گره سازی با آجر تراش است قطعه های مختلفی که بر اثر آجرهای چهار گوش به دست می آید عبارتند از:
- آجر بر راست نیمه ( یک دوم (۱/ ۲))
- آجر سفال قناس ( آجری که از قطر به دو نیمه شده است)
- آجر سفال قفلی ( آجری که یک چهارم آن از یک گوشه بریده شده است، آجر قلمدونی یک سوم
- آجر سفال دو قدی یک هشتم ( ۱ / ۸)
- آجر سفال کلوک یک شانزدهم ( ۱ / ۱۶)
آجر فلکه
آجر تراشی که دو مثلث از دو گوشه آن بریده شده باشد و سطح چهار گوش به شش ضلعی تبدیل شده باشد و یا اینکه از یک گوشه به گوشه دیگر به اندازه یک منحنی از یک ضلع آجر تراشیده شده باشد. قاشقی، بریدن مورب گوشه ای از یک نیمه آجر سفال، لب یخ، آجری که یک گوشه آن با خط مستقیم به موازات قطر آن قطع شده باشد. چنان چه در شکل ۷ مشاهده می کنید، قطعه های آجرتراش با قزاقی عبارتند از: آجر نیم لا یا لاپه ( نصف ضخامت یک آجر)، سرزده یا سه قدی یا چهار دونگ سه چهارم( ۳/۴) آجر قلمی یا قلمدونی یک دوم( ۱ / ۲) آجر در طول)، آجرقفلی یک سوم( ۱۳) آجر، لب یخ با دم کاردی مورب، کلوک ( یک چهارم ۱/ ۴) آجرسه سوک وفارسی
آجرهای تزئینی قالبی و تراش
این گونه آجر سفال ها که در اندازه ها و شکل های مختلف هندسی و غیر هندسی و به ویژه دوردار به کار رفته اند، خاص دوران قاجار است. این آجرها در نمای بنا و در بخش های مختلف چون پایه ستونها، حاشیه ها، برجستگی ها و فرورفتگی ها و موارد دیگر، کاربرد داشته اند.
این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده اند در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب با شکل های مختلف می ساختند و سپس زائده های آن را با تیشه داری به گونه تراش، حذف می کردند.
چنان که گونه های مختلفی از این آجرها وجود داشته که هر یک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کار برده می شده است و نام خاصی داشته اند که عبارتند از: آجر سفالی سه بر پخی، مقطع، نیمگرد سه راه، نیمگرد زه دار، نیمه قاشقی، دوبر پخی تراش، فلکه، نیمه کله قدی تراش، نیمگرد فتیله تراش، قاشقی تراش راسته، نیمگرد تراش، فتیله تراش، فلکه قاشقی تراش فلکه، سینه کفتری؛ در این گروه نقش های روی آجر در مایه طرح های هندسی و ترکیب مثلث و مربع، مربع و شش ضلعی، ستاره شکل و … اجرا شده که دارای نام های خاص هستند: آجرچار که الماسبری، تراش بازوبندی، حاشیه چشم گاوی، نقش بازوبندی تراش، نقشدار تراش، آجر شش ( شش ضلعی) با نقش بازو بندی، آجر چار که با نقش چارلنگه
آجر سفالی آبساب
آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن را در آب می خیسانند وه زنجاب می کنند و کناره آن را به وسیله ماسه بادی یا گرد گاه با رس یا اخرا می سایند. نمونه این کار را در گنبد سلطانیه سراغ داریم. ولی رونق این شیوه مربوط به دوران صفویه به بعد است. با وجود اینکه آبساب به نمای بنا جلوه می دهد، با این حال توان آجر سفالی را از بین می برد و نما را آسیب پذیر می کند.
آجر قواره بری
شیوه ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده دارد ولی در کار تزئینات آجری در سطح بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم.
قواره بری در واقع یکی از شیوه های تراش است که در آن به جای نقشه شکسته» با بهره جستن از قطعه های مستقیم آجر سفال، نقش گردان، یا قطعه های منحنی به کار برده می شود.
مورد استفاده آن به طور عمده در پروازها» یا قاب های تزئینی نمای ساختمان می باشد که پیش از عهد قاجاریه بیشتر به صورت پولکی وسینه کمکی به کار برده شده و یک طرح پیوسته و یکنواخت عرضه می کند. رواج قواره با طرح ها و نقش های مختلف مربوط به دوران قاجار است که هنوز نمونه های جالب آن در شیراز دیده می شود.
این شیوه تا اوایل دوران پهلوی نیز رواج داشت.
